Ñe'etéva Ñe'ẽpotýpe Guaraníme: Mbotoveva, Ara Agagua Ha Mboyvegua
Mba'éichapa oñemohenda ñe'etéva ñe'epotýpe guarani ñe'ẽme
Guarani ñe'ẽ, peteĩ ñe'ẽ ipyahúva ha iporãitereíva, oguereko heta hendáicha oñembojoajúva ñe'ẽpoty ndive. Ko ñe'ẽme, ñe'etéva, ha'éva pe korasõ ñe'ẽjoajúpe, ikatu oñemohenda heta hendáicha oñembohape haguã pe marandu ja'eséva. Ñañemongeta ko'ápe mba'éichapa ikatu ñamohenda ñe'etéva ñe'epotýpe, jahecháta ijysaja mbotoveva, mba'éichapa oje'u ara agaguape ha ara mboyveguape. ¡Eju jaikuaa ko'ã mba'e!
Ñepyrũrã, tekotevẽ jaikuaa porã mba'épa he'ise ñe'etéva. Ñe'etéva ha'e pe ñe'ẽ omombe'úva mba'épa oiko, mba'épa ojejapo, térã mba'éichapa oĩ peteĩ mba'e. Techapyrãme, ja'éramo "che aguata", "aguata" ha'e ñe'etéva. Ñe'ẽpotýpe, ñe'etéva ikatu oñemohenda heta hendáicha oñeme'ẽ haguã pohýi pe ja'esévape. Ikatu jaipuru ñe'etéva ara agaguápe (futuro), ara mboyveguápe (pasado) térã ara yguaguápe (presente). Avei, ikatu jaipuru ijysaja mbotoveva (negativa) ñambotuichave haguã pe mba'e ja'éva.
Ñe'ẽpotýpe, ñe'etéva ndaha'éi peteĩ ñe'ẽnte, ha'e peteĩ mba'e pu'akapáva ikatúva omoambue pe ñe'ẽpoty henda. Ñe'ẽpoty ojepurúva ñe'ẽtéva ikatu omoheñói ñeñandu ha ta'anga ñane akãme. Péicha, peteĩ ñe'ẽpoty ikatúva oipuru ñe'etéva ara mboyveguápe omombe'u haguã peteĩ mba'e ohasámava, ikatu omogueru nostalgia ha mandu'a. Ambue ñe'ẽpoty oipurúva ñe'etéva ara agaguápe ikatu ohechauka jerovia ha ñeha'arõ.
Upévare, ñe'ẽpoty apohára guarani oipuru katupyry ñe'etéva omoheñói haguã hembiapokue. Oipuru hikuái ñe'ẽtéva ijysaja mbotovevape, ara agaguape ha ara mboyveguape omombe'u haguã opaichagua temiandu ha tembiasa. Péicha, ñe'ẽpoty guarani ha'e peteĩ tesoro ñane ñe'ẽ rehegua, peteĩ mba'e ikatúva ñanembo'e ha ñanembovy'a.
Ñe'etéva Ijysaja Mbotoveva (Verbos en Forma Negativa)
Ñe'etéva ijysaja mbotoveva ha'e peteĩ mba'e importánte jaikuaa porã va'erã guaraníme. Guaraníme, ñambojoapy ñe'ẽpehẽtai "nd-" ñe'ẽtéva renondépe ñamoĩ haguã ijysaja mbotovevape. Techapyrãme, ja'éramo "aguata" (ajero), ñamoĩramo "nd-" renondépe, ja'éta "ndaguatái" (no ajero). Ko'ãichagua ñemoambue michĩva ikatu oguereko peteĩ mba'eguasu pe ñe'ẽjoajúpe.
Ñe'ẽpotýpe, ñe'etéva ijysaja mbotoveva ikatu ojeipuru oñembojojái haguã peteĩ mba'e ndojehúiva térã peteĩ temiandu ndojeñandúiva. Ikatu avei ojepuru oñemoĩ haguã pohýi peteĩ mba'e oĩvape. Techapyrãme, peteĩ ñe'ẽpoty ja'éramo "ndachepochýi" (no estoy enojado), ikatu he'ise añetehápe ndajajejokokuaái ha ñande py'aropu. Péicha, ñe'ẽpehẽtai "nd-" ha'e peteĩ tembiporu katupyry ñe'ẽpoty apohárape guarã.
Ñe'ẽpoty guaraníme, ñe'etéva ijysaja mbotoveva ojepuru heta hendáicha. Ikatu ojepuru oñemombe'u haguã py'araku ha jehasa'asy, térã ojehechauka haguã ñembyasy ha ñemondýi. Avei, ikatu ojepuru oñemoĩ haguã pohýi peteĩ mba'e ndojejapóivape, térã oñeñe'ẽ haguã peteĩ mba'e ndoikomo'ãiva rehe. Péicha, ñe'ẽpoty ojepurúva ñe'etéva ijysaja mbotovevape ha'e peteĩ purahéi ñanembohaséva guaraníme.
Jaikuaávo mba'éichapa ojepuru ñe'etéva ijysaja mbotoveva ñe'ẽpotýpe, ikatu ñañandu porãve pe pohýi ha pe tesape oĩva ñe'ẽpotýpe. Ñe'ẽpehẽtai "nd-" ha'e peteĩ mbarete ikatúva omoambue pe ñe'ẽpoty henda, ome'ẽvo chupe peteĩ tekove pyahu. Péicha, ñe'ẽpoty guarani ha'e peteĩ techapyrã mba'éichapa ñane ñe'ẽ ikatu oñembojoaju ñane temiandu ndive.
Ñe'etéva Oĩva Ara Agaguape (Verbos en Tiempo Futuro)
Ñe'etéva oĩva ara agaguape ha'e peteĩ mba'e porã ñamombe'u haguã mba'épa jahupytyse, ñane rembipota ha ñane remiandu. Guaraníme, ñambojoapy ñe'ẽpehẽtai "-ta" térã "-rã" ñe'ẽtéva paha oñemoĩ haguã ara agaguápe. Techapyrãme, ja'éramo "aguata" (ajero), ara agaguápe ja'éta "aguatata" térã "aguatarã" (caminaré). Koichagua ñemoambue michĩva ha'e pe omboguatáva ñane ñe'ẽ ha ñanemog̃uahẽ tenonde gotyo.
Ñe'ẽpotýpe, ñe'etéva ara agaguape ojepuru oñemombe'u haguã jerovia, ñeha'arõ ha tembipota. Ikatu avei ojepuru oñemombe'u haguã peteĩ mba'e ojehútava, ha katu ndajaikuaáiva mba'éichapa ojehúta. Techapyrãme, peteĩ ñe'ẽpoty ja'éramo "ahaséta pe yvy ape ári" (quiero viajar por el mundo), ohechauka ñane rembipota ha ñane añete jajapo haguã upéva. Péicha, ñe'etéva ara agaguape ha'e peteĩ tembiporu ipu'akapáva ñe'ẽpoty apohárape guarã.
Ñe'ẽpoty guaraníme, ñe'etéva ara agaguape ojepuru heta hendáicha. Ikatu ojepuru oñemombe'u haguã mborayhu, angata ha jerovia, térã ojehechauka haguã ñane ñeha'arõ ha ñane rembipota. Avei, ikatu ojepuru oñemoñe'ẽ haguã mba'éichapa jahechase ñane futuro ha mba'épa ñajapose tenonde gotyo. Péicha, ñe'ẽpoty ojepurúva ñe'etéva ara agaguape ha'e peteĩ purahéi ñanemomýiva ha ñanembopy'aguasúva guaraníme.
Jaikuaávo mba'éichapa ojepuru ñe'etéva ara agaguape ñe'ẽpotýpe, ikatu ñañandu porãve pe pohýi ha pe tesape oĩva ñe'ẽpotýpe. Ñe'ẽpehẽtai "-ta" ha "-rã" ha'e peteĩ mbarete ikatúva omoambue pe ñe'ẽpoty henda, ome'ẽvo chupe peteĩ tekove pyahu. Péicha, ñe'ẽpoty guarani ha'e peteĩ techapyrã mba'éichapa ñane ñe'ẽ ikatu oñembojoaju ñane temiandu ha ñane rembipota ndive.
Ñe'etéva Oĩva Ara Mboyveguape (Verbos en Tiempo Pasado)
Ñe'etéva oĩva ara mboyveguape ha'e pe téra ñamombe'u haguã umi mba'e ohasámava, umi tembiasa ha mandu'arã. Guaraníme, ñambojoapy ñe'ẽpehẽtai "-kue", "-raka'e", térã ambue ñe'ẽpehẽtai ñe'ẽtéva pahápe jahechauka haguã ohasamaha. Techapyrãme, ja'éramo "aguata" (ajero), ara mboyveguápe ja'éta "aguatakue" térã "aguatáraka'e" (caminé). Umi ñemoambue michĩva ñanemomandu'a umi mba'e ohasámare ha ñanembo'e pe ñande rekove rehe.
Ñe'ẽpotýpe, ñe'etéva ara mboyveguape ojepuru oñemombe'u haguã mandu'a, tembiasa ha py'aropu. Ikatu avei ojepuru oñemombe'u haguã umi mba'e ñanembo'eva'ekue ha mba'éichapa ñande rekove oñemoambue. Techapyrãme, peteĩ ñe'ẽpoty ja'éramo "ahayhúkuri yma" (amé en el pasado), ikatu ñanemomandu'a peteĩ mborayhu guasu ha ndajahejaichéiva. Péicha, ñe'etéva ara mboyveguape ha'e peteĩ tembiporu iporãitereíva ñe'ẽpoty apohárape guarã.
Ñe'ẽpoty guaraníme, ñe'etéva ara mboyveguape ojepuru heta hendáicha. Ikatu ojepuru oñemombe'u haguã umi jehasa'asy, vy'a ha mandu'arã, térã ojehechauka haguã mba'éichapa ñande rekove oñemoambue umi mba'e ohasámava rupive. Avei, ikatu ojepuru oñembo'e haguã umi mba'e jajapova'ekue rehe, ha jahecha mba'épa ikatu ñambojeheja tenonde gotyo. Péicha, ñe'ẽpoty ojepurúva ñe'etéva ara mboyveguape ha'e peteĩ ñemombe'u ñanemopy'arorýva ha ñanembo'éva guaraníme.
Jaikuaávo mba'éichapa ojepuru ñe'etéva ara mboyveguape ñe'ẽpotýpe, ikatu ñañandu porãve pe pohýi ha pe tesape oĩva ñe'ẽpotýpe. Ñe'ẽpehẽtai "-kue" ha "-raka'e" ha'e peteĩ mbarete ikatúva omoambue pe ñe'ẽpoty henda, ome'ẽvo chupe peteĩ tekove pyahu. Péicha, ñe'ẽpoty guarani ha'e peteĩ techapyrã mba'éichapa ñane ñe'ẽ ikatu oñembojoaju ñane mandu'arã ha ñane tembiasa ndive.
Mba'éichapa Jaipuru Ko'ã Ñe'ẽtéva Ñe'ẽpotýpe
Ko'ág̃a jaikuaáma mba'éichapa ñamohenda ñe'etéva ijysaja mbotovevape, ara agaguape ha ara mboyveguape, ñaneporandu mba'éichapa ikatu jaipuru ko'ã mba'e ñe'ẽpotýpe. Pe mbohovái ha'e ñamoĩ ñane akã ha ñane korasõ ñe'ẽpotýpe. Jaipuru ñe'ẽtéva ñamombe'u haguã umi mba'e ñañandúva ha ñañeimahináva.
Techapyrãme, ikatu jajapo peteĩ ñe'ẽpoty ja'éva: "Ndachepochýi, ha katu che py'a vai. Ahaséta yvy ape ári, ha katu aguatakue che rogayguakuéra ndive." Ko ñe'ẽpotýpe, jaipuru ñe'etéva ijysaja mbotoveva ("ndachepochýi"), ara agaguape ("ahaséta") ha ara mboyveguape ("aguatakue") ñamombe'u haguã peteĩ temiandu py'aguapy ha ñembyasy. Péicha, ñe'ẽpoty ha'e peteĩ mba'e pu'akapáva ñamombe'u haguã ñande rekove ha ñane remiandu.
Ambue techapyrãme, ikatu ja'e: "Ahayhúkuri yma, ha che py'aropu gueteri. Aguatarã nde ndive, jaha haguã yvágare." Ko ñe'ẽpotýpe, jaipuru ñe'etéva ara mboyveguape ("ahayhúkuri"), ara yguaguape ("che py'aropu") ha ara agaguape ("aguatarã") ñamombe'u haguã peteĩ mborayhu añetete ha ñane rembipota jajapo haguã mba'e iporãvéva. Péicha, ñe'ẽpoty ha'e peteĩ ñe'ẽ añete ñamombe'u haguã ñande mborayhu ha ñane jerovia.
Ipahápe, jaikuaa va'erã ñe'ẽpoty ha'eha peteĩ vy'a ha peteĩ jehechakuaa. Ani ñañemomombyry ñande temiandúgui, ha jaipuru ñane ñe'ẽ ñamombe'u haguã mba'épa ñañandu. Jaipuru ñe'ẽtéva ñamoĩ haguã ñande py'a ñe'ẽpotýpe, ha ñamog̃uahẽ ñane remiandu ambue tapichakuérape. Péicha, ñe'ẽpoty guarani ha'e peteĩ techapyrã mba'éichapa ñane ñe'ẽ ikatu ñanepytyvõ ñamombe'u haguã ñande rekove ha ñane remiandu. ¡Ehai ñe'ẽpoty ha ehechauka nde py'a!
